Οι νερόμυλοι ήταν η βιομηχανία της παλιάς εποχής. Η κινητήριος δύναμή τους ήταν το νερό των πηγών και των ποταμών, όπου μέσω της κάναλης, κινούσε τη φτερωτή του μύλου και αυτή με τη σειρά της την μυλόπετρα. Έτσι άλεθαν τις σοδειές τους, όπως το σιτάρι, το κριθάρι και το καλαμπόκι. Σε πολλούς νερόμυλους υπήρχαν και νεροτριβές, όπου έπλεναν τα βαριά μάλλινα υφαντά, όπως κουβέρτες, κ.α..
Αξιοποιώντας την δύναμη του Νερού
Οι χρήσεις του νερού για τον άνθρωπο υπήρξαν και είναι πάρα πολλές. Μία από αυτές είναι η δύναμη του να κινεί νερόμυλους ώστε οι άνθρωποι να αλέθουν το σιτάρι και να έχουν το ευλογημένο ψωμί. Οι νερόμυλοι αποτελούσαν κάποτε το σημαντικότερο μέσο εκμετάλλευσης της δύναμης του νερού. Έστω το μικρότερο ποταμάκι μπορούσε να εκμεταλλευτεί από τους νερόμυλους για να εξυπηρετείται μια περιοχή. Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη νερόμυλου και περιγραφή του την έχουμε από τον Στράβωνα το 25 μ.Χ.
Επί αιώνες o οικισμός του Μυρτώνα γέμιζε με την βοή του νερού και το βογκητό των μυλόπετρων που αλέθανε τα στάρια. Οι άνθρωποι τότε φρόντιζαν μόνοι τους για την παρασκευή του αλευριού. Δύο φορές το χρόνο, άνοιξη και φθινόπωρο, μετέφεραν τα σιτάρια τους στο μύλο της περιοχής για να τα αλέσουν. Ξεκινούσαν χαράματα για να προλάβουν να γυρίσουν μέχρι το βράδυ. Φόρτωναν τα τσουβάλια με το σιτάρι στα ζώα και έπαιρναν το δρόμο για το μύλο.
Στον οικισμό του Μυρτώνα και συγκεκριμένα στην τοποθεσία «Κομπιές» υπήρχαν κάποτε τέσσερις νερόμυλοι, που χρησιμοποιούσαν το νερό της ίδιας πηγής, διοχετεύοντας το με την σειρά ο ένας στον άλλον.
Οι νερόμυλοι αυτοί είχαν μηχανισμό με οριζόντιο υδροτροχό, την λεγόμενη "φτερωτή". Ήταν "μονόφθαλμοι" νερόμυλοι γιατί κινούσαν ένα ζευγάρι μυλόπετρες. Οι νερόμυλοι λειτουργούσαν όλο το χρόνο και μόνο στα τελευταία χρόνια της λειτουργίας τους εποχιακά. Οι νερόμυλοι ήταν ανεξάρτητα κτίσματα, χτισμένοι μέσα στις ρεματιές, απομακρυσμένοι από το χωριό. Η κατασκευή τους ακολουθούσε τις τοπικές αρχιτεκτονικές συνήθειες, όπως είχαν διαμορφωθεί από τα διαθέσιμα υλικά. Ήταν πέτρινοι, τα δάπεδα τους πλακοστρωμένα. Είχαν και τζάκι.
Πως λειτουργούσαν οι νερόμυλοι
Ο Μύλος ήταν συνήθως και σπίτι του μυλωνά και αποτελούσε οικογενειακή επιχείρηση. Σε μια γωνιά στο εσωτερικό του περίμεναν οι πελάτες. Εκεί γίνονταν όλες οι συναλλαγές, παράδοση, παραλαβή αλευριού, ζύγισμα και αποθήκευση. Ο μυλωνάς παρελάμβανε το σιτάρι από τους πελάτες, το ζύγιαζε και κρατούσε ένα μέρος του για την αμοιβή του ανάλογα με το τη συμφωνήθηκε. Αυτό το αλεστικό δικαίωμα λεγόταν αξάι και αθροιζόταν στο 3% έως 10% χωρίς να υπολογίζεται η φύρα, αιτία συχνών διενέξεων μεταξύ πελάτη και μυλωνά. Από το σιτάρι ο Μυλωνάς κάλυπτε της ανάγκες του.
